آینده پژوهی تغییرات اجتماعی خانواده در کلان‌شهرهای ایران | نویسنده: دکتر علی نوری/ مدرس دانشگاه و پژوهشگر
آینده پژوهی نهاد خانواده و تغییرات مورد انتظار در حوزه ساختار و کارکرد آن مستلزم بررسی دقیق عوامل مؤثر بر آن است. این عوامل با توجه به شرایط زمانی، ساختارکنونی و ویژگی‌های فرهنگی کلان‌شهرهای ایران پیامدهای ناگریزی برای آینده خانواده دارد. پژوهش‌های انجام شده در سطح ملی و جهانی، دلایل مختلفی را برای این تغییرات آشکار ساخته اند. از سویی، تغییرات خانواده در ایران هماهنگ و همسو با تغییرات جهانی، رخ داده است و از طرف دیگر، تغییرات خانواده ایرانی متأثر از فضای فرهنگی جامعه ایران، مسیری متفاوت از سایرجوامع را تجربه می کند.
آینده پژوهی نهاد خانواده
سوال اساسی این پژوهش این است که تغییرات نهاد خانواده ناشی از تغییرات جهانی، از تأثیرپذیری مستقیم نسل جدید از ارزش‌ها و هنجارهای سایر جوامع نشات می گیرد یا نهاد خانواده در نسل آینده به طور غیرمستقیم و از طریق تغییر در شیوه تربیت والدین، از سایر جوامع اثر می پذیرد و دستخوش تغییر می شود.
نهاد خانواده در جامعه ایران به سرعت در حال تغییر است. درباره روند و دلایل این تغییرات شایسته است عواملی از قبیل پایگاه اجتماعی- اقتصادی، ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی که تعیین کننده نوع تربیت فرزندان است، مورد توجه قرار گیرند. تغییر نگرش‌های نسل پیشین در حوزه ارزش ها، ساختار و کارکرد خانواده-که غالبا ناشی از عوامل بیرونی است- از طریق شیوه تربیت و رفتار با فرزندان، در تغییر نگرش‌ها و ارزش‌های نسل آینده و تغییرات ساختاری و فرهنگی نهاد خانواده در آینده نقش مهم و مؤثری ایفا می کند. ارزش های فردگرایی و مادی گرایی-که دو ویژگی اساسی دنیای مدرن هستند- مورد توجه نسل امروز جامعه ایران قرار گرفته و فضای فرهنگی جامعه را به لحاظ عینی و ذهنی تسخیر کرده است، به طوری که افراد در هر تصمیم و اقدامی جنبه های مادی آن را مهم تر می دانند. لذا جنبه های مادی محاسبات زندگی زناشویی پررنگ شده و رفاه مادی به یک معیار مهم برای تشکیل خانواده تبدیل شده است؛ در حالی که جامعه توان تامین این توقعات مادی را ندارد. از طرفی، والدین مجبورند تمام زمان و انرژی خود را برای برآوردن نیازهای مادی خانواده صرف کنند و برای جامعه پذیر کردن و انتقال ارزش های خود به فرزندانشان فرصتی پیدا نکنند. دور شدن از روحیه فدا شدن برای خانواده- که ویژگی خانواده های پیشین بوده است- نیز عاملی برای تغییر است. به هم ریختن نظم جامعه سنتی و از بین رفتن مکانیسم های گذشته برای آشنایی پیش از ازدواج، سبب شده است که پیدا نکردن فرد مناسب برای ازدواج به مانعی برای ازدواج جوانان تبدیل شود.
یافته های پژوهشی حاکی از آن است که شاهد تغییرات گسترده‌ای در حوزه خانواده به لحاظ ساختار، کارکرد و نقش‌های خانواده در کلان‌شهرهای ایران در دهه آینده خواهیم بود. به ویژه آنکه، به دلیل گسترش ارتباطات از طریق شبکه های اجتماعی و اینترنت، تاثیرپذیری از سایر جوامع بیشتر خواهد شد. از آن جا که فضای مجازی معرف دقیق و صحیحی از سایر فرهنگ ها برای جامعه ما نیست، تغییرات ناشی از عوامل بیرونی با آسیب های زیادی همراه است. تغییر نگرش والدین یا نسل امروز بیشرین تاثیر را بر تغییر اعمال و رفتار نسل های آینده خواهد داشت – که در شیوه تربیت فرزندان نمود می یابد- با قدری تامل در روش و نوع تربیت کودکان در جامعه امروز می توان چشم انداز و وسعت تغییرات آینده را در حوزه خانواده درک کرد. مجموعه عوامل پیش گفته خانواده ایرانی را در شرایطی قرار خواهد داد که هر چه بیشتر از قالب خانواده هسته ای فاصله بگیرد و به سمت شیوه های دیگری از زندگی از قبیل خانواده تک والدی، همباشی زن و مرد، تجرد قطعی زنان و مردان و فروپاشی خانواده های کنونی میل کند. گفتنی است با اجرای برنامه های کوتاه مدت و میان مدت می توان قدری از شتاب این تغییرات کم کرد.
